W poszukiwaniu siebie. Karina Obara – „Jak odzyskać duszę”
Wobec śmierci zazwyczaj pozostajemy niemi i emocjonalnie odrętwiali. Nazwanie, a tym bardziej opowiedzenie o czymś, co ma wymiar ostateczny można uznać za probierz nie tylko naszej wrażliwości, ale także dojrzałości. Czy można jednak emocje (nie tylko graniczne, lecz również te, które pojawiają się jako odpowiedź na codzienne zdarzenia) opisać jako fakt? Bohaterka powieści[1] Kariny Obary, zatytułowanej Jak odzyskać duszę wyznaje: „Istnienie rzeczywistości psychicznej jest faktem. I to on w dużej mierze porządkuje lub rujnuje nam życie”[2]. Refleksja ta tworzy filar myślowy wspomnianej książki.
Osobą, wokół której Obara snuje powieściową narrację jest kobieta „zmagająca się” z chorobą ukochanego. Każdego dnia próbuje przezwyciężyć strach, u podstaw którego znajduje się jej niewiedza – nierozumienie problemu, jaki usiłuje przezwyciężyć mężczyzna. Ważnym wątkiem książki jest tym samym opowieść o stracie, nie tej nagłej, lecz o stopniowym ubywaniu. Umieranie zostało przedstawione jako sinusoida, której szczyt tworzy chęć do życia, po czym następuje spadek/rezygnacja (a więc odchodzenie) oraz kolejne sploty prób walki i kapitulacji. Postępująca choroba bohatera powoduje na tyle głębokie zanurzenie się w niej, że ostatecznie zostaje on przez nią „pochłonięty”. To jednak drugi plan opowieści. Na pierwszym Obara umieściła kobietę, życiową towarzyszkę mężczyzny. I określenie „życiowa” wydaje się niezwykle ważne dla sensu całej narracji. Ona – broniąca (nie tyko swojego) życia oraz On – coraz słabiej w życiu zakorzeniony. Ona – rozumny i jednocześnie poszukujący wyjaśnienia świadek wycofywania się z życia przez partnera. On – coraz bardziej bezradny i przytłoczony przez życie. Obara konstruuje swoją opowieść ze splotu opisów emocji bohaterki oraz obecnych w literaturze reprezentacji uczuć i refleksji na ich temat. Kobieta, w tekstowym świecie zdominowanym przez różne odmiany prezentacji opuszczenia, poszukuje siebie. Powieść współtworzą więc osobiste doświadczenia oraz rozważania filozoficzne, które umożliwiają odbycie podróży w głąb psychiki postaci. Wypowiedzi między innymi Ericha Fromma, Zygmunta Baumana czy Rainera Marii Rilkego są dla bohaterki powieści drogowskazami w poszukiwaniu zrozumienia i tym samym zbudowania siebie oraz wsparciem w pokonywaniu trudności, jakie stawia przed nią choroba, a potem śmierć ukochanego. Ta patchworkowa narracja pozwala na wieloaspektową prezentację emocji kobiety. Lektura klasyków filozofii, mędrców Wschodu, psychologów i socjologów umożliwia jej wyjście poza własne doświadczenia oraz szersze spojrzenie na problemy, którym stara się sprostać. Obara sygnalizuje to w tytułach kolejnych rozdziałów: Metafizyka tożsamości; Metafizyka śmierci, ale nie do końca; Metafizyka przykładu dla samego siebie; Metafizyka smutku. W ten sposób nie tylko zakreśla obszar rozmyślań swojej postaci, pokazuje także ich dynamizm, zmianę oraz osiąganie przez kobietę kolejnych etapów świadomości i wyraźnie sugeruje obrany przez nią kierunek poszukiwań. Tytuł każdego rozdziału eksponuje również zawarte w nim rozważania o tym, co niepoznawalne, niedostępne zmysłom i doświadczeniu. Sugeruje ponadto ponadczasowość pytań dotyczących istoty oraz przyczyn tych emocji. Formułowane przez kobietę problemy wyznaczają kierunek poszukiwań oraz wybór czytanych przez nią publikacji, dzięki którym racjonalizuje własne przeżycia, co – paradoksalnie – daje jej wzmocnienie. Obara prezentuje w powieści postrzeganie śmierci jako fakt, którego pokłosiem jest „rzeczywistość psychiczna” posiadająca moc dawania siły i utwierdzania w słuszności podjętych wyborów. Bohaterka powieści Obary zastanawia się: „Co Jego samobójstwo ma mi pokazać, odsłonić”[3]. Dylemat ten ukierunkowuje na prezentowany w powieści sposób postrzegania śmierci mężczyzny. To śmierć, która wzmacnia, budzi wrażliwość. Nie oznacza ona dla kobiety końca, lecz początek nowej jakości egzystencji, nie rodzi zamknięcia, lecz mistyczne otwarcie na świat. Uczucia – nazywane przez bohaterkę „rzeczywistością psychiczną” – są przedstawione jako fakty rozumiane dwojako: te jednostkowe, osobiste, które tworzą historię kobiety oraz te uniwersalne, znane z literatury i filozofii, na stałe wpisane w historię ludzkości. „Całkowicie poddałam się obecności w cierpieniu, bezsenności i misterium śmierci, które definitywnie odebrało mi Jego ciało. Ale czy odebrało duszę?”[4] – zastanawia się pierwszoosobowa narratorka powieści Obary. Podjęte przez jej ukochanego postanowienie o wycofaniu się z życia jest przecież również decyzją o porzuceniu ich wspólnej codzienności. Nie jest to jedyny rodzaj pustki tworzący biograficzny rys głównej postaci. Zanim zmierzyła się z najtrudniejszą formą osamotnienia, jaką niesie ze sobą śmierć, doświadczyła w dzieciństwie, a także we wcześniejszym związku wielu odsunięć i nieakceptacji.
Powieść Kariny Obary jest historią kobiety konsekwentnie poszukującej siebie. Prezentuje możliwość odkrywania najgłębszej prawdy o sobie; uświadamia, że w jej poznawaniu nie jesteśmy samotni. W zdobyciu tej wiedzy towarzyszą głównej bohaterce (i w jakimś sensie ją budują) literatura oraz inni ludzie. To właśnie w nich i w kulturze znajduje potwierdzenie swoich spostrzeżeń, co daje jej wzmocnienie psychiczne. Proponowana przez Obarę strategia myślowa wymaga skupienia i refleksji; z pewnością warto ją poznać i rozważyć.
[1] Wydawnictwo określa publikację mianem eseju. Karina Obara konstruuje w swojej publikacji bohaterkę, która być może prezentuje jej punkt widzenia. Nie mam jednak tyle śmiałości, by stawiać znak równości między postrzeganiem autorki i skonstruowanej przez autorkę postaci (tym bardziej, że w Jak odzyskać duszę poznajemy opinie i refleksje wyłącznie bohaterki). Owszem, książka w dużej mierze poświęcona jest poważnemu tematowi jakim jest śmierć, zawiera znaczną ilość cytowanych wypowiedzi filozofów, jednak proponowany przez Obarę sposób narracji przypomina mi raczej te znane z powieści Michela Houellebecqa i pewnie dlatego postanowiłam nazwać utwór Obary powieścią, rezygnując tym samym z określenia esej.
[2] K. Obara, Jak odzyskać duszę, Wydawnictwo Oficynka, Gdańsk 2022, s. 20.
[3] Tamże, s. 91.
[4] Tamże, s. 89.
Karina Obara, Jak odzyskać duszę, Wydawnictwo Oficynka, Gdańsk 2022
Ilustracja: Nela Tąta
Justyna Kasperek – doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa Uniwersytetu im. Jana Kochanowskiego w Kielcach. Autorka monografii poświęconej twórczości literackiej Grzegorza Wróblewskiego oraz recenzji krytycznych. Publikowała m.in. w „Tekstach drugich” „Nowych książkach”, „EleWatorze”, „Wyspie”. Kontakt: katechopinid@gmail.com